Sposób karmienia noworodków, niemowląt i małych dzieci rzadko rodzice odnoszą do późniejszego rozwoju mowy. Jest to jednak czynnik mający ogromne znaczenie dla rozwoju aparatu artykulacyjnego, ponieważ w trakcie poboru pokarmów i płynów drogą doustną dziecko wykorzystuje wszystkie narządy biorące później udział w artykulacji. Dlatego tak ważne jest, aby od samego początku rodzice prawidłowo karmili i poili swoje dzieci. Co to oznacza w praktyce?

A zatem, występujące u nich trudności językowe nie są spowodowane:

Specyficzne zaburzenia rozwoju językowego zazwyczaj ujawniają się zarówno na poziomie ekspresji (produkcji) mowy, jak też percepcji (rozumienia). W wypadku SLI na poziomie ekspresji mowy najczęściej mamy do czynienia z:

Problemy dzieci, u których występują specyficzne zaburzenia języka, ujawniają się również na poziomie percepcji mowy, a dotyczą:

Należy pamiętać, że zaburzenie, jakim jest SLI, nie jest wyizolowane i często towarzyszą mu inne objawy, które ujawniają się na poziomie:

Jednym z ważniejszych problemów związanych z opóźnieniem w nabywaniu języka przez dzieci jest określenie, z jakim typem zaburzenia mamy do czynienia. Czy jest to tzw. prosty opóźniony rozwój mowy, charakteryzujący się przede wszystkim trudnościami na poziomie mowy czynnej, czy też są to już nieprawidłowości o podłożu patologicznym. Dzieci z pierwszej grupy znacznie wolniej przyswajają język, jest to jednak uwarunkowane indywidualnie i wiąże się z różnym tempem rozwoju. W wypadku tych dzieci około 3. roku życia następuje gwałtowne przyspieszenie rozwoju mowy i nadrobienie wcześniejszych zaległości. Natomiast druga grupa to dzieci, u których trudności w przyswajaniu mowy i języka należy traktować jako formę zaburzenia. Zjawisko to nie ma charakteru przejściowego i prawdopodobnie spowoduje w przyszłości poważne negatywne konsekwencje dla rozwoju dziecka, nie tylko na poziomie mowy i języka, ale także w zakresie innych sfer poznawczych.

O tym, czy wystąpiło samoistnie występujące opóźnienie, czy o charakterze SLI, zazwyczaj decyduje się po upływie odpowiedniego czasu (krytycznym momentem jest tutaj 3. Rok życia dziecka). Warto w tym miejscu postawić sobie pytanie: czy, zauważając u dziecka trudności w nabywaniu języka, należy je jedynie biernie obserwować i czekać do momentu, w którym nastąpi progres w rozwoju mowy bądź też nie, czy być może lepiej reagować wcześniej? Zwlekanie z szukaniem pomocy dla dziecka, do momentu, gdy będzie ono miało 3 czy 4 lata, jest zbyt ryzykowne, ponieważ może to znacznie wpłynąć na jego funkcjonowanie w następnych latach. W tej sytuacji nie należy mieć wątpliwości, że im szybsza reakcja ze strony rodziców i specjalistów, tym większe szanse dziecka na prawidłowy rozwój w przyszłości, niezależnie od tego, jaki charakter ma dane zaburzenie.

Czym jest dysleksja? Istnieje wiele definicji dysleksji. Zaburzenie to określa się jako „trudności z nauką czytania i pisania” bądź też szerzej, jako „trudności z linearnym uporządkowaniem wszelkiego rodzaju informacji, u podstaw których leży brak dominacji lewej półkuli i prawidłowego kształtowania się lateralizacji”. A czym jest lateralizacja? To przewaga jednej strony ciała nad drugą podczas wykonywania określonych ruchowych czynności. Lateralizacja jest związana z dominacją jednej z półkul mózgowych. U większości ludzi lewa półkula odpowiedzialna jest za mowę i funkcje językowe (w tym czytanie i pisanie), logikę, rozumowanie oraz programowanie motoryczne. Prawa półkula zarządza percepcją przestrzenną, umiejętnościami muzycznymi i plastycznymi, mimiką, emocjami. Natomiast odpowiedzialność za procesy wzrokowe, słyszenie i umiejętności matematyczne jest podzielona pomiędzy obie półkule.

Problemy z dominacją stronną (lateralizacja lewostronna, mieszana czy nieustalona) są źródłem wielu trudności, między innymi w zakresie czytania i pisania. Dzieci leworęczne oraz oburęczne popełniają specyficzne błędy, jak np.:

U podstaw zaburzeń dyslektycznych leży brak dominacji lewej półkuli i prawidłowego kształtowania się lateralizacji. Bezpośrednim skutkiem tego jest wzrastająca liczba dzieci z problemami rozwojowymi ze spektrum dysleksji. Dotyczy to wszelkich umiejętności (w tym czytania i pisania), które wykorzystują lewopółkulowy mechanizm sekwencji. Nowe pokolenie to dzieci z przewagą prawopółkulowych stymulacji obrazem i muzyką. Dzieci, które godzinami oglądają telewizję, uczą się przyjmowania obrazu bez podejmowania prób przetworzenia, dokonania oceny czy częściowego odtworzenia i zrozumienia go. Pokolenie szybko przetwarzające prawopółkulowo, wg programu przez podobieństwo, ma duże problemy z linearnym odczytywaniem znaczeń oraz dokonywaniem interpretacji. „Rozmawiając” przy użyciu komunikatorów internetowych, młodzież korzysta z emotikonów i obrazków, buduje niedokończone frazy i nie stosuje polskich znaków. Takie działania ćwiczą symultaniczne, prawopółkulowe przetwarzanie, które jest wykorzystywane także do percepcji i produkcji zachowań językowych.

Dysleksja dawno przestała być postrzegana jako problem szkolny, jest natomiast oczywiste, że stała się poważnym problemem życiowym na miarę zagrożenia cywilizacyjnego. Mimo to nadal diagnozuje się ją dopiero po ukończeniu przez dziecko III kl. szkoły podstawowej, a więc nauczania zintegrowanego. Pociąga to za sobą szereg negatywnych skutków.

Mowa i język dziecka rozwijają się stopniowo. Należy pamiętać, że każde dziecko poszczególne etapy swojego rozwoju zarówno w sferze poznawczej, jak i emocjonalnej przechodzi we własnym tempie.

U dzieci w wieku przedszkolnym można zaobserwować intensywny rozwój językowy. Dzieci w tym wieku stale wzbogacają swoje słownictwo, pojawiają się u nich nowe, coraz bardziej złożone i rozbudowane zdania, co znacząco wpływa na doskonalenie ich umiejętności komunikacyjnych i społecznych.

Wielu rodziców nie ma świadomości wpływu pewnych czynników (np. określonych sposobów karmienia czy oddychania) na wystąpienie trudności z artykulacją. Jednocześnie trzeba pamiętać, że niektóre niewłaściwe realizacje głosek mogą być prawidłowe dla określonego wieku, ale dla innego już nie – na przykład o ile 4-letnie dziecko może jeszcze nie wymawiać „sz, ż, cz, dż”, o tyle 6-letnie już nie.

Rodzice nie zawsze posiadają wystarczającą wiedzę na temat poszczególnych etapów w rozwoju mowy swoich dzieci, a także charakteru samych wad wymowy. Dlatego warto, by w wypadku jakichkolwiek wątpliwości skonsultowali się w odpowiednim czasie ze specjalistą. Szybka reakcja ze strony opiekunów dziecka nie tylko ułatwi postawienie właściwej diagnozy, ale przede wszystkim zapobiegnie utrwalaniu i pogłębianiu ewentualnych wad wymowy.

Mimo prowadzonych w ostatnich latach intensywnych badań oraz licznych publikacji związanych z diagnostyką oraz terapią zaburzeń autystycznych (ASD – ang. autism spectrum disorders) wiele kwestii w tym obszarze nadal pozostaje niewyjaśnionych. Stąd autyzm w praktyce klinicznej uznaje się za jedno z bardziej złożonych zaburzeń rozwoju – nie tylko trudno jednoznacznie określić jego przyczyny, ale, ze względu na dużą różnorodność, rodzaj i nasilenie objawów. Z tego powodu zaburzenie to budzi lęk i niepokój, zwłaszcza u rodziców dzieci nim dotkniętych lub podejrzewanych o ryzyko jego wystąpienia, ale także u samych terapeutów (problem z diagnozą oraz wyborem właściwej ścieżki terapeutycznej).

Jednymi z podstawowych problemów w autyzmie są nawiązywanie i podtrzymywanie kontaktów społecznych. Osoby z autyzmem mogą unikać kontaktu wzrokowego z innymi, także z rodzicami. Niektóre z nich nie lubią być przytulane czy dotykane, choć jednocześnie wiele dzieci wyraźnie preferuje na przykład mocne dociskanie. Osoby autystyczne mogą też nadmiernie koncentrować się na przedmiotach, nie zwracając uwagi na innych ludzi.

Zaburzeniom ze spektrum autyzmu towarzyszą również zaburzenia natury sensorycznej, związane z odbieraniem i przetwarzaniem bodźców zmysłowych z otoczenia. Osoby z ASD inaczej odbierają dźwięki, światło, obrazy, inaczej odczuwają dotyk, zapach, smak czy ból. Mogą być na przykład rozdrażnione, zaniepokojone lub przeciwnie – zafascynowane określonymi bodźcami, odbłyskami światła albo dźwiękiem szkolnego dzwonka.

Problemy sensoryczne mogą powodować także, że osoby z zaburzeniami ze spektrum autyzmu będą unikać przebywania w grupie ludzi, zakrywać uszy, odmawiać zakładania niektórych ubrań, jedzenia określonych potraw itp. Świat wokół nich może się im jawić jako chaotyczny i nieprzewidywalny.

Warto w tym miejscu podkreślić, że stopień nasilenia zaburzeń w wypadku autyzmu może być bardzo różny: od bardzo poważnych problemów związanych z unikaniem kontaktu wzrokowego i fizycznego, brakiem rozwoju mowy oraz uczeniem się, do mniej nasilonych trudności, obejmujących najczęściej rozumienie i adekwatne reagowanie w sytuacjach społecznych oraz interpretowanie emocji i zachowania innych osób.

Dzieci autystyczne mają poważne problemy z nabywaniem mowy werbalnej, ponadto ich język cechują zachowania stereotypowe, echolalie, błędy w stosowaniu reguł gramatycznych (np. brak lub bardzo uboga fleksja rzeczowników, brak lub mocno ograniczony zasób form czasownikowych), zaburzenia prozodii oraz trudności semantyczne i pojęciowe. Większość osób autystycznych nie potrafi za pomocą języka mówić o swoich uczuciach lub myślach, nie jest więc w stanie w sposób werbalny dać upust swoim emocjom, co w konsekwencji często rodzi zachowania niepożądane, np. złość czy agresję.

Komunikacja alternatywna i wspomagająca (AAC) – termin ten rozumiany jest jako wszystkie środki i sposoby (mowa, mimika, gesty, postawa ciała, symbole, pismo), którymi osoby niemówiące, ale rozumiejące mowę mogą wyrażać swoje potrzeby, myśli i emocje. Użytkownikiem AAC jest osoba, która wymaga tych środków, aby móc porozumiewać się z innymi. Do nich należą osoby z zaburzeniami ruchowymi (np. z MPD – mózgowym porażeniem dziecięcym), niepełnosprawne umysłowo, autystyczne, z zespołami wad genetycznych (np. z zespołem Downa) oraz z innymi specyficznymi zaburzeniami w rozwoju.

W terapii AAC stosuje się różne metody i technologie, które budują bądź też przywracają umiejętności skutecznego porozumiewania się dzieci i dorosłych, bez względu na rodzaj i złożoność objawów oraz przyczyny i skutki zaistniałych zaburzeń lub ograniczeń. Wykorzystuje się w tym celu między innymi symbole i gesty systemu Makaton, metodę PECS (system komunikacyjny wymiany obrazkowej), symbole PIC (tzw. piktogramy) oraz symbole PCS (zestaw symboli kolorowych symboli obrazkowych dostępny w oprogramowaniu komputerowym Boardmaker).

Co należy zrobić w sytuacji, gdy dziecko z zaburzeniami nie rozwija mowy werbalnej? Niektórzy specjaliści proponują, by czekać, aż mowa samoistnie się rozwinie w wyniku ogólnych oddziaływań pedagogicznych. I część rodziców czeka. Jaki jest efekt? Problemy rozwojowe pogłębiają się, dziecko zamyka się na kontakty z innymi osobami, także najbliższymi, w jego zachowaniu nasilają się złość i agresja oraz utrwalają się patologiczne dysfunkcje. Stąd tak ważna jest nie tylko diagnostyka, ale również podjęcie intensywnej, wieloaspektowej terapii. Należy pamiętać, że im dziecko starsze, tym trudniej powrócić do wcześniejszych etapów rozwojowych, znacznie zmniejsza się również neuroplastyczność mózgu, w wyniku czego prowadzona stymulacja może nie przynieść oczekiwanych efektów.

Co należy zrobić w sytuacji, gdy dziecko z zaburzeniami nie rozwija mowy werbalnej? Niektórzy specjaliści proponują, by czekać, aż mowa samoistnie się rozwinie w wyniku ogólnych oddziaływań pedagogicznych. I część rodziców czeka. Jaki jest efekt? Problemy rozwojowe pogłębiają się, dziecko zamyka się na kontakty z innymi osobami, także najbliższymi, w jego zachowaniu nasilają się złość i agresja oraz utrwalają się patologiczne dysfunkcje. Stąd tak ważna jest nie tylko diagnostyka, ale również podjęcie intensywnej, wieloaspektowej terapii. Należy pamiętać, że im dziecko starsze, tym trudniej powrócić do wcześniejszych etapów rozwojowych, znacznie zmniejsza się również neuroplastyczność mózgu, w wyniku czego prowadzona stymulacja może nie przynieść oczekiwanych efektów.

Integracja sensoryczna, czyli przetwarzanie bodźców sensorycznych to skomplikowany proces, podczas którego układ nerwowy człowieka odbiera informacje z receptorów wszystkich zmysłów (dotyk; układ przedsionkowy odbierający ruch; czucie ciała, czyli propriocepcja, węch, smak, wzrok i słuch), następnie organizuje je i interpretuje tak, aby mogły być wykorzystane w celowym i efektywnym działaniu, przede wszystkim do rozwoju i przeprowadzania wyższych funkcji mózgu.

Integracja sensoryczna, czyli przetwarzanie bodźców sensorycznych to skomplikowany proces, podczas którego układ nerwowy człowieka odbiera informacje z receptorów wszystkich zmysłów (dotyk; układ przedsionkowy odbierający ruch; czucie ciała, czyli propriocepcja, węch, smak, wzrok i słuch), następnie organizuje je i interpretuje tak, aby mogły być wykorzystane w celowym i efektywnym działaniu, przede wszystkim do rozwoju i przeprowadzania wyższych funkcji mózgu.

Przy zaburzeniach integracji sensorycznej mózg nie jest w stanie poradzić sobie z napływem impulsów zmysłowych, co powoduje, że człowiek inaczej odbiera rzeczywistość, a informacja, którą otrzymuje za pośrednictwem zmysłów o sobie samym i o otaczającym go świecie jest niedokładna i często zafałszowana. Osoby z zaburzeniami SI nieprawidłowo interpretują odbierane codziennie informacje sensoryczne, takie jak dotyk, dźwięk, czy ruch. Jedne mogą czuć nadmiar docierających do nich bodźców, inne z kolei mogą poszukiwać intensywnych doznań sensorycznych.